Przedmiotem niniejszej rozprawy są wyspecjalizowane instytucje powstałe z Europy
Środkowej i Wschodniej, które możemy grupowo nazwać narodowymi instytutami pamięci.
Wszystkie badane instytucje istniejące w naszej części Starego Kontynentu zostały założone
przez poszczególne państwa. Znajdują się one pod ścisłym nadzorem swoich twórców, od
których zależy również finansowanie narodowych instytutów i instytucji pamięci. Główne ich
zadanie również zostały określone przez ich twórców: państwową legislaturę.
„Ojcowie założyciele” oczekują od omawianych instytucji bycia reprezentantami
i aktywnymi uczestnikami procesów obcowania z przeszłością i kształtowania społecznej
pamięci zbiorowej w Europie Środkowej i Wschodniej. Ponadto istnienie omawianych
narodowych instytutów i instytucji pamięci nie jest typowe dla wszystkich państw
postkomunistycznych. Opisywana forma obcowania z przeszłością jest typowa dla bardzo
specyficznej grupy państw: krajów bałtyckich i byłych satelitów ZSRR. W konsekwencji jest
ona charakterystyczna dla państw, które już na samych początku przejścia demokratycznego
zdecydowały się na jak najszybszą integrację z politycznymi strukturami świata zachodniego
(EWG/UE i NATO). Zmiana polityczna, nazywana środkowoeuropejskim przejściem
demokratycznym, była determinowana koniecznością głębokich reform politycznych,
gospodarczy i prawnych. Zgodnie z oczekiwaniami zachodnich partnerów ww. reformy były
determinowane przez pryncypia implementowanego systemu społeczno-politycznego:
konstytucyjnej liberalnej demokracji. W związku z tym główne pytanie badawcze rozprawy
dotyczy kwestii dlaczego to właśnie w pewnej konkretnej, specyficznej, grupie państw
postkomunistycznych doszło do postania omawianych instytucji. Niniejsza rozprawa jest
komparatystycznym studium instytucjonalnej formy państwowego działania na polu
społecznej pamięci zbiorowej w Estonii, Polsce, Czechach, Rumunii, Bułgarii, na Słowacji,
Litwie, Łotwie i Węgrzech.
Linia argumentacyjna została oparta na następujących etapach badań:
a) rekonstrukcji koncepcji teoretycznych dotyczących zagadnienia społecznej pamięci
zbiorowej i wykazania zasadniczych różnic pomiędzy pamięcią indywidualną,
a społeczną pamięcią zbiorową;
b) zidentyfikowaniu związków pomiędzy zjawiskiem społecznej pamięci zbiorowej
i możliwościami prawnego oddziaływania na jej kształtowanie;
c) w konsekwencji, przy użyciu zrekonstruowanych narzędzi teoretycznych,
przeprowadzenie badań porównawczych aktów prawnych ustanawiających nowe
wspólnoty polityczne po upadku komunizmu (konstytucji) pod kątem ulokowania
w nich narracji pamięci, a także aktów ustanawiających konkretne narodowe
instytucje i instytuty pamięci, ze szczególnym uwzględnieniem takich zmiennych jak:
źródła ich finansowania, mechanizmy nadzoru nad nimi (w tym możliwości
politycznego oddziaływania), wewnętrzna struktura i prawnie określone zadania;
d) w końcu na porównaniu i odniesieniu uzyskanego materiału empirycznego do takich
zjawisk jak: procesy narodowotwórcze (ze szczególnym uwzględnieniem koncepcji
państwa narodowego), nadzwyczajne środki prawne okresu przejścia
demokratycznego (np. sprawiedliwości tranzycyjnej), generalnych założeń
implementowanego systemu konstytucyjnej liberalnej demokracji.
Wnioski nasuwające się w konsekwencji przeprowadzonego wywodu wskazują,
że istnienie narodowych instytutów i instytucji pamięci jest w głównej mierze determinowane
przez fakt przyjęcia modelu konstytucyjnej liberalnej demokracji w trakcie przejścia
demokratycznego przez omawiane państwa. Wynikająca z niego reorientacja polityki
poszczególnych państw, a zwłaszcza konieczność odejścia od systemu promującego wartości
komunitarne, na rzecz rozwiązań strzegących w pierwszej kolejności praw jednostki,
wymagała rezygnacji z bezpośredniego państwowego oddziaływania na pewne sfery życia
społecznego, w tym na obszar społecznej pamięci zbiorowej. Jednak pomimo tego wszystkie
omawiane państwa, z różnych powodów, nie zdecydowały się na całkowite pozostawienie
kwestii społecznej pamięci zbiorowej poza swoją kontrolą i kształtowanie jej w ramach
swobodnego dyskursu publicznego. Ich intencją był dalszy wpływ na kształtowanie się
konkretnych narracji pamięci (zadeklarowanych m.in. w preambułach do demokratycznych
konstytucji). Narodowe instytuty i instytucje pamięci są więc agendami państwa działającymi
na omawianym obszarze życia społecznego. Ich forma organizacyjna jest z kolei efektem
ubocznym implementacji systemu konstytucyjnej liberalnej demokracji, czyli pranego
systemu w którym, co do zasady, rola państwa powinna być ograniczona do bycia gwarantem
i strażnikiem indywidualnych praw podstawowych. Dotyczy to również bezpośredniego
wpływu państwa na formowanie się jakichkolwiek form wspólnotowego działania
społeczeństwa.
The main research subject is connected with specialized institutions from Central and
Eastern Europe, which, as a group, could be named: institutes for the national remembrance.
All of the investigated institutions were created by the individual CEE states. They are also
under strong supervision of their creators and their financing depends from them too.
The institutes' main tasks are formulated by the establishing bodies – the state lawmakers.
The ‘founding fathers’ are expecting from them to be the state representatives and the
active actors of the processes of dealing with the past in CEE. Moreover, the fact of such
institutional beings existence is not typical for all post-communist states. Described form
of states’ dealing with the past is common in a very specific group of former Soviet Republics
and the satellite states. Such form is typical for those which have decided to be integrated with
the political structures of the Western World as fast as it was only possible. This political
shift, called CEE democratic transition, was determined by the need for political, economic
and legal system general reform. According to the Western partners' expectations, such
reforms were fulfiled by the implementation of the constitutional liberal democracy
institutional framework. In effect, the main research question is: why such specialized bodies
were created exactly in states which decided (at the transition beginning) to be integrated with
the political structures of the so-called, Western World as fast as it was possible?
The dissertation is a comparative study on the cases of Estonia, Latvia, Lithuania, Poland,
Czechia, Slovakia, Hungary, Romania and Bulgaria.
The research was conducted by following steps. Theoretical, which mainly was connected
with the reconstruction of the collective memory concept and the identification of the
fundamental differences between collective and individual memory. The next element was
a recognition of the relationship between this phenomenon and the state influence
(by law) on its formation. In effect, by using the theoretical background, the empirical
research part mainly focuses on the identification of the memories narrations in the acts
constituting new political communities after the communism – liberal constitutions adopted
in the ’90s. The next research step was preserved for the analysis and the comparison of the
statutes and the executive acts creating the institutes for the national remembrance
in the states from the main research field. The analyses were made among others
according to such variables like sources of financing, the legal framework of the state
supervision (and eventual elements of the political influence) or the institutes’ internal
structure and legal tasks. The last element was a comparison of the empirical material with
such a phenomenon like the nation formation (including the nation-state), extraordinary legal
elements of the democratic transitions (ex. transitional justice), and finally with the
constitutional liberal democracy.
The main dissertations’ conclusion is a statement, that such institutions existence
is strictly connected with the model of the transition and the implementation of the
constitutional liberal democracy framework. The state reorientation from the system based
on the strong communitarian approach to the system oriented on the individual citizens forced
post-communist states to the retirement from some areas of the societal life. However, from
the different reasons, all of the investigated states did not decide to leave discussions about
the past in a space of free public discourse. Their intention was to still have a reseal impact
on the memory narrations (as it was declared in their constitutions). The institutes for the
national remembrance are mainly the state agendas on dealing with the past field. The form
of their organisation is a side effect of the liberal legal system. The legal framework in which
the role of the state should be minimalized into the individual rights and guarantees. Also
in such a system state’s impact on the formation of the collective forms of societal coexistence should not appear.
