Rozprawa ma charakter teoretyczno-analityczny. Analizie zostają poddane polskie
filmy powstałe po 2000 roku. W prężnie rozwijającym się polskim kinie w XXI wieku
tematem chętnie podejmowanym przez filmowców jest młodzież, która zajmuje w nim
niezwykle ważne miejsce. Z drugiej strony film to sztuka, z którą młodzi ludzie bardzo często
obcują. A zatem film staje się miejscem szczególnego spotkania młodzieży i twórców
filmowych.
Celem mojej rozprawy nie jest przedstawienie filmu jako środka dydaktyki, tylko jako
wypowiedzi twórców filmowych na temat otaczającego ich świata, a zwłaszcza na temat
młodzieży i jej dorastania. Ważne jest to, że wybrane przeze mnie filmy, podejmujące temat
młodych ludzi, najczęściej ukazują rzeczywistość z perspektywy młodzieży, z jej punktów
widzenia, tym samym pozwalając odbiorcom na uczestnictwo w jej świecie. Zatem celem
badawczym tej dysertacji nie jest prezentacja filmowych obrazów pokoleń czy dorastania, ale
właśnie analiza pokoleniowych obrazów dorastania ukazanych w sztuce filmowej – w ciągle
rozwijającym się polskim kinie współczesnym oraz namysł nad znaczeniem obrazowania
młodzieży przez twórców filmowych i nad filmem tematyzującym młodzież jako źródłem
ważnych refleksji pedagogicznych. Współcześnie wobec dużej ilości filmów poruszających
problematykę dorastania i młodzieży (często bardzo kontrowersyjną) brakuje opracowania
pedagogicznego, w którym zostałby podjęty tak ważny temat. Pokoleniowe obrazy
dorastających młodych ludzi, które będę analizować, pozwolą przyjrzeć się ukazywanemu
przez film miejscu młodzieży w polskiej rzeczywistości społecznej i kulturowej. Film mocno
zakorzeniony w kulturze, w pewien sposób „dokumentując” życie młodzieży, społecznokulturowe warunki jej dorastania oraz aktualne w danym czasie jej problemy i zagrożenia,
przekazuje bowiem kolejnym pokoleniom ważne refleksje pedagogiczne, które warte są
rzetelnego opracowania.
Rozprawa „Pokoleniowe obrazy dorastania w polskim kinie współczesnym” składa się
z trzech rozdziałów, wstępu i zakończenia. W pierwszym rozdziale przedstawiam
problematykę dorastania i pokolenia z perspektywy psychologicznej (J. Piaget, E.H. Erikson,
S. Szuman, B. Zazzo, M. Przetacznikowa, I. Obuchowska), antropologicznej (V. Turner,
A. van Gennep, M. Mead) i socjologiczno-pedagogicznej (H. Świda-Ziemba, A. Przecławska,
K. Manheim, S.N. Eisenstadt).
Rozdział drugi dotyczy metodologii rozprawy. Zajmuję się w nim zmianami
w postrzeganiu filmu i prezentuję narzędzia, jakimi posługuję się w analizach filmów.
Omawiam analizę antropologiczno-morfologiczną, analizę neoformalną, wyprawę bohatera
według Josepha Campbella oraz jej filmowy odpowiednik w postaci wprawy bohatera w
filmie. W tej rozprawie dla analizy i interpretacji filmów podejmujących temat dorastania
i pokoleniowych wartości, przeżyć, świadectw czy rozliczeń oraz inicjacji, nie tylko
młodzieńczych, wiążących się z dojrzewaniem, lecz także inicjacji „wtajemniczeń”,
wprowadzających młodych ludzi w różne sfery życia, przynoszących ich przemiany
i prowadzących do ukształtowania się tożsamości, ważny jest trójfazowy schemat rytuałów
przejścia van Gennepa, na którym opiera się model mitologicznej wyprawy bohatera Josepha
Campbella, a także jego „filmowa” interpretacja w postaci podróży autora według
Christophera Voglera. Analizując filmy, posługuję się zarówno skoncentrowaną na formie i
stylu filmu analizą neoformalną (która pozwala zbadać warsztat filmowy i środki filmowe,
jakie używają filmowcy), jak i analizą antropologiczno-morfologiczną, dla której istotne są
środki filmowego wyrazu i kategorie antropologiczne. Analiza filmu i jego interpretacja w
odniesieniu do głównych kategorii opisu relacji człowieka ze światem, czyli antropologicznej
triady, obejmującej czas, przestrzeń i człowieka – antropologiczne płaszczyzny analizy
obrazu, pozwala uzyskać wiedzę o człowieku i otaczającym go świecie.
Dla analizy i interpretacji pokoleniowych obrazów dorastania ważna w tej dysertacji
jest kategoria dorastania i związane z nią, postrzegane za najistotniejsze, kategorie
tożsamości, zmiany (kryzysu), liminalności, inicjacji, „wtajemniczenia” w różne sfery życia:
miłość, sacrum i śmierć oraz kategoria pokolenia, generacji młodych ludzi, prezentujących
wspólne wizje kultury pokolenia, wizje postaw wobec świata.
Rozdział trzeci to główna część rozprawy, zawierająca analizy i interpretacje filmów,
które ukazują obrazy dorastania poszczególnych pokoleń. Z niezwykle obszernego materiału
badawczego wybrane zostały filmy i problemy pokoleniowe najbardziej reprezentatywne dla
tematu tej dysertacji. Rozdział trzeci podzielony jest na cztery podrozdziały, z których każdy
odpowiada konkretnemu pokoleniu. Wyróżniam zatem: pokolenie wojenne, pokolenie PRL,
pokolenie przełomu i transformacji oraz pokolenie „niepokoleniowe” w XXI wieku.
Podrozdziały te składają się ze wstępu, dotyczącego konkretnego pokolenia oraz czterech
sekwencji, z których pierwsza zawiera krótkie opisy wybranych filmów, druga dotyczy świata
przedstawionego filmu, trzecia bohatera filmowego, a czwarta bohatera w kontekście
pokolenia. A zatem analiza każdego pokoleniowego obrazu dorastania obejmuje: analizę
świata, analizę bohatera i analizę pokolenia. Światy dorastających młodych ludzi okazują się
rzeczywistością-zadaniem czy rzeczywistością-wyzwaniem, z którym, czasem przekraczając
własne granice, muszą się zmierzyć, by osiągnąć dojrzałość. A zatem świat jawi im się jako
zadanie. Ich „wyprawa” staje się podwójna, przebiega dwutorowo. Bohaterowie muszą
bowiem przejść nie tylko drogę dorastania, lecz także drogę, wytyczoną im przez otaczającą
rzeczywistość – drogę konkretnego pokolenia.
The PhD dissertation „Generational Images of Adolescence in Polish Modern Cinema” can be
characterised as theoretical nad analytical in its nature. The films examined in the thesis have
been produced in Poland since 2000. The purpose of this thesis is to present film not only in
didactic terms but also as a source of knowledge about adolescence. The dissertation
„Generational Images of Adolescence in Polish Modern Cinema” consists of three chapters,
introduction and conclusions.
The first chapter discusses the problem of adolescence and generational shifts from
psychological, anthropological, pedagogical and sociological perspectives.
The second chapter establishes a methodological basis for the thesis since it shows the
changes in the perception of film and presents the tools which I use in the film analysis. I
introduce the anthropological, morfological and neoformalist film theories as well as Joseph
Campbell’s concept of the Hero’s Journey and its cinematic counterparts.
The study of film promote obtaining knowledge about the human and the surrounding world
since it is scrutinised in reference to the anthtopological triad. It includes three main
categories of the relation between the man and the world – time, space and human, thus
stressing the anthropological aspects of the visual analysis.
I explore the issue of education „for film”, which can be uderstood not as a preparation for its
reception or as the value of the learning after seeing the film, but as the impact of both the
mutual film – viewer and viewer – film interaction and the benefits that take place while
watching, together with their subsequent consequences. Education „for film” changes the
approach to cinematography and analysis. Education of the look is an important element of
education „for film”. I discusses the changes in the perception of film, anthropologicalmorphological analysis, neoformalism and the issue of education „for film”. Education „for
film” will make people appreciate the works of the film art, in which the audience will find
knowledge, life inspiration and creative joy.
The third chapter is the main part of the thesis as it contains several analyses and
interpretations of films that represent the process of growing up in different generations.
I strongly emphasise the wartime generation, the PRL period, the transitional period („the
transformation and breakthrough” generation) and un-generational generation (in Polish
„niepokoleniowe pokolenie”) of the 21st century – a generation of young people in the
contemporary world – adolescents in the first or even the second decade of the 21st century.
The subchapters consist of introduction with the characteristics of a specific generation and
four sequences – the first one involves the descriptions of the analysed films; the second one
discusses the worlds presented in the movies; the third part portrays the protagonist; and the
fourth one shows the hero in the context of his or her generation. Therefore, the study of each
generational image of growing up involves the analysis of the external world, the hero and the
generation. The „journey” of young people becomes double – runs both ways. The heroes
must, in fact, go through not only the way of growing up, but also the way of a particular
generation. Filmmakers are brave, ambitious, ingenious and creative mavericks, and they still
have so much to „say” and to „show”, while viewers have a lot of to „read”, to interpret and to
understand.
