Literatura, muzyka, teatr? Performatywny charakter twórczości zespołu Rammstein

Abstract

Celem rozprawy doktorskiej było udzielenie odpowiedzi na pytania badawcze: czy występy sceniczne niemieckiego zespołu muzycznego ‘Rammstein’ mają charakter performatywny, czyli czy istnieje wzmożone oddziaływanie na widza środkami artystycznymi, wytrącenie go z biernej postawy obserwującego i skłonienie do podjęcia działania w obrębie tworzonego w czasie rzeczywistym spektaklu? Problem badawczy niniejszej dysertacji ma charakter interdyscyplinarny, a obranym przeze mnie kierunkiem badawczym są badania komparatystyczne, które zajmują się literaturą w szerokim kontekście kulturowym. Podczas analizy tekstu w kontekście kultury brane są bowiem pod uwagę wszystkie wytwory człowieka determinowane społecznie. Tekst w kontekście kultury może być więc dziełem pisanym, ale również wizualnym, audiowizualnym czy multimedialnym, reprezentującym kulturę danej społeczności. W określeniu metody badawczej sięgnęłam zatem do badań kulturowych, a przedmiot moich badań sytuuję w zakresie badań nad komparatystyką tekstu i kultury. Z uwagi na to, że badany przeze mnie tekst kultury to występ sceniczny, analiza materiału empirycznego jest również ściśle związana z elementami procesu komunikacji. Wykonawcy przekazują bowiem komunikaty różnymi kanałami komunikacyjnymi, które w trakcie trwania koncertu łączą się ze sobą na wielu płaszczyznach. Elementy ramy inscenizacyjnej koncertu, jak scenografia, choreografia czy kostiumy wzmacniają efekty tego przekazu. Część teoretyczna mojej pracy składa się z sześciu rozdziałów. W pierwszym rozdziale przedstawiłam współczesne spojrzenie na badania komparatystyczne, teksty w kontekście kultury oraz opisałam ich interdyscyplinarny charakter. Następnie przybliżyłam stan badań nad relacją pomiędzy literaturą, muzyką i teatrem oraz umieściłam w nich przedmiot mojej pracy. W niniejszej dysertacji koncerty zespołu Rammstein są traktowane jako praktyki teatralne, czyli sztuka performansu, która sytuuje się pomiędzy dramatem scenicznym a dramatem społecznym. W trzecim rozdziale pracy przedstawiłam oraz opisałam interesujące mnie zagadnienie performatywności, Nakreśliłam tło powstania zwrotu performatywnego, objaśniłam pojęcia jak performans oraz performatywność oraz przedstawiłam główne nurty badań performatywnych, obierając jeden z nich jako kluczowy w moich ustaleniach. W przypadku poniższej dysertacji to rytualno-analityczne podejście do performansu Victora Turnera, które pozwala badać je w kategorii trójdzielnej struktury rytuału. W kolejnej części opisałam wcześniej wspomniany proces komunikacji oraz jego elementy. Ponadto przedstawiłam koncepcje performatywności scenicznej oraz opisałam performatywny charakter wystąpień scenicznych. W celu uzyskania bardziej jednolitych wyników badań, podczas analizy brałam pod uwagę nie tylko komunikację werbalną oraz niewerbalną, lecz także efekty dźwiękowe oraz elementy ramy inscenizacyjnej wystąpienia, którą opisałam w kolejnym podrozdziale. W poniższej dysertacji narzędziem badawczym materiału empirycznego była metoda analizy ramy inscenizacyjnej, której elementami były: montaż, oświetlenie, choreografia, scenografia i organizacja przestrzeni, kostiumy, maski, rekwizyty, jak również komunikaty wysyłane przez muzyków oraz reakcje, obecnej podczas występu, publiczności. W czwartym rozdziale przedstawiłam aktualny stan badań nad działaniami performatywnymi w muzyce, ponieważ dotychczas nie było badań związanych z podejmowaną problematyką w kontekście twórczości zespołu Rammstein. Piąta część pracy zawiera analizę materiału empirycznego, który stanowią nagrania występów scenicznych zespołu (wybrane pod kątem badanego problemu). W mojej dysertacji analizowałam najnowszy film koncertowy zespołu Rammstein: Paris, który miał swoją światową premierę w Berlinie 16 marca 2017 roku, a którego płyta została wydana 19 maja 2017 roku. Analizując film koncertowy niemieckiego zespołu Rammstein, posługiwałam się poniższymi skróconymi nazwami elementów ramy inscenizacyjnej: 1. T.: studyjny tekst piosenki; 2. CZ.: czas trwania piosenki; 3. MON.: rodzaj montażu; efekty specjalne; kolory; kamera: ustawienia i perspektywa, praca kamer; 4. ŚW.: intensywność i kolor światła, sposób oświetlenia bądź zaciemnienia sceny; 5. CH.: choreografia (ustawienia, ruch aktorów); gra aktorów (odgrywanie ról); 6. SC.: scenografia i organizacja przestrzeni; typ sceny i miejsca scenicznego; miejsce wejść i wyjść aktorów; zmienność dystansu wobec sceny; dodatkowe efekty (efekty pirotechniczne, dodatkowe dźwięki); 7. KOS: kostiumy; M: maska, makijaż; REK: rekwizyty; 8. PUB: reakcja i zachowania publiczności; 9. MOD: wprowadzane modyfikacje (struktura utworu, włączony element językowy/ kulturowy). Analizę przeprowadziłam w postaci tabeli, którą podzieliłam na poniższe kategorie: - M/S.: minuta/sekunda trwania filmu, w którym wydarzyła się dana akcja; - Rama: element ramy inscenizacyjnej występu (Scenografia, Choreografia, Montaż); - Element: opis poszczególnych elementów oraz zachowań; - Klucz: narzędzie interpretacyjne ułatwiające odbiór i zrozumienie dzieła; - Performatywność: jaki rodzaj performatywności powstaje w trakcie trwania poszczególnych elementów przedstawienia (materialna, kognitywna, emotywna). Analizę materiału badawczego przeprowadziłam w postaci tabeli, co pozwoliło mi na odnalezienie klucza, którym posługują się twórcy przedsięwzięcia, nie tylko w celu ułatwienia odbioru dzieła, ale również wytrącenia odbiorcy (poprzez wzbudzenie odpowiednich emocji oraz przemyśleń) z biernej postawy obserwującego i skłonienie go do podjęcia działania w obrębie tworzonego w czasie rzeczywistym spektaklu, uzyskując odpowiedni (performatywny) efekt. W przedłożonej pracy posługiwałam się następującymi kategoriami klucza: zachowania werbalne artystów, zachowania niewerbalne artystów, zmiana oświetlenia, wstrzymanie momentu, układ montażu, tempo, tabu/kontrowersja, symbol, ruchomy element scenografii, rock (zachowania charakterystyczne dla tej kultury), reakcja interwencyjna publiczności, reakcja bierna publiczności, osłabienie bodźców, multiplikacja, multimodalność, monumentalność, mieszanie perspektyw, kreacja aktorska, integracja zespołu z publicznością, elementy pirotechniczne, efekty dźwiękowe, dystans, dodatkowe efekty montażu oraz atrybut utworu. Podsumowaniem mojej dysertacji jest przedstawienie rezultatów analizy badawczej oraz ich interpretacja.