Celem rozprawy jest przedstawienie oraz rozwinięcie studiów nad starożytną etyką troski o
siebie, jakie w ostatnich latach życia prowadził Michel Foucault. Jego książki, wykłady oraz
wywiady, których udzielił, zostały wykorzystane jako źródło zarówno narzędzi analitycznych,
jak i wyjściowej interpretacji antycznych tradycji. Sama etyka jest tu rozumiana jako praktyka
kształtowania własnej podmiotowości i zostaje odróżniona od moralności, której
przedmiotem zainteresowania nie jest już forma życia jednostek, lecz zgodność ich czynów z
prawem. Rozprawa zawiera nie tylko rekonstrukcję struktury tak określonej etyki, ale również
opis procesów odpowiedzialnych za jej przekształcenie w moralność. W oparciu o wykłady
wygłoszone przez Foucaulta w Collège de France etyka została przedstawiona jako złożenie
trzech elementów: relacji do siebie, relacji do innego oraz relacji do prawdy. Zadaniem
centralnych rozdziałów rozprawy było opisanie różnic, jakie zachodzą – gdy idzie o każdą z
tych relacji – między pogańską etyką filozoficzną, chrześcijańską etyką monastyczną oraz
chrześcijańską etyką parafialną (to właśnie ta ostatnia została zidentyfikowana jako
moralność). W celu realizacji tak zakreślonego projektu poddano analizie nie tylko spuściznę
samego Foucaulta, ale przede wszystkim obszerny zbiór tekstów napisanych przez
starożytnych autorów pogańskich oraz starożytnych i wczesnośredniowiecznych autorów
chrześcijańskich. Wybrano przy tym teksty szczególnego rodzaju, określone przez Foucaulta
przy pewnej okazji mianem gatunku mniejszego: nie traktaty teoretyczne, lecz pisma
preskryptywne, zawierające konkretne zalecenia dotyczące dobrego prowadzenia się. Innymi
słowy, rekonstrukcja poszczególnych typów relacji do siebie, innego i prawdy została
dokonana w oparciu o analizę literatury z zakresu doradztwa egzystencjalnego, m.in. diatryb,
apoftegmatów, listów, żywotów mędrców i świętych, traktatów ascetycznych, reguł
klasztornych oraz kościelnych kazań. W ten sposób stało się możliwe ukazanie stopniowego
nasycania etyki obcymi jej praktykami i pojęciami, nie przynależnymi do techne tou biou
(sztuki życia), lecz związanymi z instytucjonalno-prawną organizacją Kościoła. Nasycania,
którego efektem końcowym było wykształcenie się zrębów moralności, z właściwymi jej
problemami, jak np. kwestią hierarchii obowiązków czy pytaniem o związek pomiędzy
przekonaniami a sądami moralnymi.
The aim of this dissertation is to present and develop the research on the ancient ethics of the
care of the self conducted by Michel Foucault in the last years of his life. His books, lectures,
and interviews was used as a source of the analytical tools as well as an initial interpretation
of ancient traditions. Ethics as such is understood here as a practice of forming one’s own
subjectivity and is distinguished from morality, in which the subject of interest is not the form
of life but a compliance with deeds of law. The dissertation present is not only a
reconstruction of the ethics’ structure but also a description of the processes responsible for
transforming ethics into morality. Based on the lectures given by Foucault in Collège de
France, ethics was presented as an assemblage of three elements: relationship with the self,
relationship with the other and relationship with the truth. The task of the main chapters of the
dissertation is a description of the differences – of all these relationships – between pagan
philosophical ethics, Christian monastic ethics and Christian parochial ethics (it was the latter
that was identified as morality). To accomplish the so designed project not only Foucault’s
heritage, but most of all a huge collection of texts written by the ancient pagan authors and the
ancient or early-medieval Christian authors was analyzed. The chosen literature was of a
particular kind, belonging – as Foucault once expressed – to a minor genre: not the theoretical
treatises but the prescriptive writings containing the specific recommendations for proper
conduct. In other words, the reconstruction of each type of the relationship with the self, with
the other and with the truth was made on the basis of literature in the field of advice for
existence, among others: the diatribes, apopthegmata, epistles, lives of the sages and saints,
ascetic treatises, monastic rules and sermons. In this way, it became possible to show a
gradual penetration of ethics through foreign practices and notions, belonging not to tekhne
tou biou (the art of living) but related to the institutional-juridical organization of the Church.
The final result of this penetration was a formation of morality, with its specific problems, e.g.
the matter of values hierarchy or questions about the relations between beliefs and moral
judgements.
