Praca dotyczy genezy, ustroju oraz orzecznictwa Naczelnego Sądu Administracyjnego
(dalej: NSA) do 1989 r. Wybór tematu pracy jest związany z następującymi zagadnieniami
badawczymi:
1) powody niepowołania sądownictwa administracyjnego w państwie polskim
bezpośredniego po zakończeniu drugiej wojny światowej;
2) jakie były powody, że na przełomie 1979/1980 r. ówczesne władze PRL (dalej:
Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej) wyraziły zgodę i zaangażowały się w
tworzenie jednoinstancyjnego sądownictwa administracyjnego, czyli NSA;
3) przebieg prac nad powołaniem NSA;
4) charakter organizacyjny i funkcjonowanie NSA;
5) pozycja NSA w systemie prawnoustrojowym PRL;
6) wpływ orzecznictwa NSA na zakres ochrony prawnej.
Wymienione wyżej problemy badawcze nie zostały jeszcze szerzej omówione we
współczesnej literaturze przedmiotu. Nie brak natomiast jest prac powstałych przed 1989 r.,
gdyż zagadnienie sądownictwa administracyjnego, zwłaszcza od powołania NSA, było
jednym z najbardziej dyskutowanych zagadnień prawnych. Wówczas jednak z powodu m.in.
cenzury, braku dostępu do archiwów, a także zaangażowania polityczno-partyjnego wielu
autorów w zdecydowanej większości ówczesne publikacje nie przedstawiają, z dzisiejszej
perspektywy, pełnej genezy i znaczenia sądownictwa administracyjnego w systemie
ustrojowym PRL.
Praca składa się, nie licząc wstępu, zakończenia oraz wykazu źródeł i literatury, z
pięciu rozdziałów: Sądownictwo administracyjne w Polsce do 1939 r. (Rozdział I),
Zagadnienie sądownictwa administracyjnego na ziemiach polskich w latach 1944-1980
(Rozdział II), Zagadnienie sądownictwa administracyjnego w państwie radzieckim oraz w
innych europejskich państwach socjalistycznych (Rozdział III), Naczelny Sąd
Administracyjny w latach 1980-1989 (Rozdział IV) oraz Orzecznictwo Naczelnego Sądu
Administracyjnego w latach 1980-1989 (Rozdział V).
Geneza powstałego w państwie polskim na początku lat 80. XX wieku sądownictwa
administracyjnego została ujęta w pracy w sposób szeroki. Obejmuje ona bowiem okres: od
upadku I Rzeczypospolitej i zaborów; II Rzeczpospolitej, w tym funkcjonowanie
Najwyższego Trybunału Administracyjnego (dalej: NTA); po drugiej wojnie światowej.
Przyjęcie takiej konstrukcji pracy jest uzasadnione przedstawieniem mechanizmów sądowej
kontroli administracji od okresu zaborów, gdyż wpłynęły one w sposób trwały w
funkcjonowanie sądowoadministracyjnej kontroli na ziemiach polskich. Sądownictwo takie,
przed wybuchem pierwszej wojny światowej, funkcjonowało bowiem w zaborze pruskim i
austriackim. W II RP jego działalność normowała Konstytucja RP z dnia 17 marca 1921 r.
jak i Konstytucja RP z dnia 23 kwietnia 1935 r. Konsekwencją tego było powołanie NTA,
który funkcjonował w latach 1922-1939. Doświadczenia i tradycja funkcjonowania NTA
wpływała z kolei na dyskusje o sądownictwie administracyjnym w państwie polskim po 1944
r., a zwłaszcza w momencie powołania NSA.
Rozdział pierwszy pracy dotyczy zagadnienia sądownictwa administracyjnego od I
Rzeczypospolitej do upadku państwa polskiego w 1939 r. W kolejnym rozdziale pracy zostały
omówione zagadnienia sądownictwa administracyjnego na ziemiach polskich od 1944 r. do
1980 r., czyli od czasów kształtowania się tzw. władzy ludowej do powołania NSA. W
pierwszej kolejności zwrócono w nim uwagę na kwestię sądowej kontroli decyzji
administracyjnych w kontekście ówczesnego prawa państwowego (konstytucyjnego), a
następnie dokonano szczegółowego przedstawienia prób powołania NTA w warunkach
powojennych. W następnej części rozdziału przeanalizowano kwestię sądownictwa
administracyjnego w PRL po 1956 r. W związku z tym omówiono m.in. koncepcje powołania
sądowej kontroli administracji w kontekście funkcjonowania administracji państwa
socjalistycznego. Ostatnia część rozdziału dotyczy prac legislacyjnych Sejmu PRL VII
Kadencji (1976-1980), które dotyczyły nowelizacji kodeksu postępowania administracyjnego
oraz powołania NSA.
Rozdział III pracy został poświęcony zagadnieniom sądownictwa administracyjnego w
państwie radzieckim oraz w innych europejskich państwach socjalistycznych. Jego
uwzględnienie w pracy wynikało m.in. z faktu, że po 1944 r. ustrój państwa polskiego
wzorowany był na ustroju ZSRR. Należy zaznaczyć, że różne formy i mechanizmy sądowej
kontroli decyzji administracyjnych, które występowały w ZSRR lub innych europejskich
państwach socjalistycznych, stanowiły argument na rzecz powołania sądów
administracyjnych w PRL. Rozdział IV pracy dotyczy organizacji NSA w latach 1980-1989.
Omówiono w nim zagadnienia takie jak: ustrój NSA, postępowanie przed NSA, pozycja
ustrojowa NSA wobec naczelnych organów władzy państwowej PRL, pozycja NSA wobec
Trybunału Konstytucyjnego, Trybunału Stanu oraz wobec Rzecznika Praw Obywatelskich.
Ostatni rozdział został poświęcony zagadnieniom związanym z orzecznictwem NSA w latach
1980-1989. Zawiera on ogólną charakterystykę orzecznictwa, wraz z liczbą skarg
wniesionych do NSA oraz analizę orzecznictwa pod kątem jego wpływu na normy
postępowania administracyjnego, postępowania sądowoadministracyjnego, także stopień
ochrony prawnej obywateli państwa polskiego.
Cezurę tematyki poruszanej w pracy określa 1989 r. Związane jest to z przyjęciem
założenia, że wraz z rozpoczęciem ówczesnych zmian ustrojowych w państwie polskim
zmieniła się również koncepcja oraz pozycja ustrojowa sądownictwa administracyjnego. NSA
powstał i funkcjonował do 1989 r., czyli w warunkach ustroju państwa socjalistycznego, w
których sądy stanowiły element koncepcji jednolitej władzy państwowej. W związku z tym
sądy były podporządkowane naczelnym organom władzy państwowej oraz czynnikom
politycznym. Po 1989 r. zaś, NSA, a w praktyce sądownictwo administracyjne, zmienia swoją
rolę, stając się podstawowym elementem istnienia i funkcjonowania demokratycznego
państwa prawnego. Stąd losy NSA po 1989 r. wymagają odrębnego opracowania.
This work focuses on the genesis, system and jurisprudence of the Supreme Administrative
Court (hereinafter: the SAC) until 1989, and is related to the following research topics:
1) reasons for not establishing an administrative judiciary in the Polish state
immediately after the end of World War II;
2) why, at the turn of 1979/1980, the then authorities of the Polish People's Republic
(hereinafter: the Polish People's Republic) agreed and committed themselves to the
establishment of a single-instance administrative judiciary, i.e. the SAC;
3) the course of work on the establishment of the SAC;
4) the organizational nature and functioning of the SAC;
5) the role of the SAC in the legal system of the Polish People's Republic;
6) impact of the jurisprudence of the SAC on the scope of legal protection.
Contemporary literature on the topic has not yet discussed the aforementioned research
problems in detail. Conversely, there is no absence of work created before 1989, as the issue of
administrative judiciary, especially since the establishment of the SAC, has been one of the
most discussed legal issues. However, at that time, due to censorship, a lack of access to
archives, as well as the political and party involvement of many authors, the vast majority of
the publications of that time do not present the full origin and significance of the administrative
judiciary in the political system of the Polish People's Republic as seen today.
The paper consists of five chapters, not counting the introduction, the conclusion and the list of
sources and references: Administrative Judiciary in Poland until 1939. (Chapter I), The Issue
of Administrative Courts in Poland in the Years 1944-1980 (Chapter II), The Issue of
Administrative Courts in the Soviet State and Other European Socialist Countries (Chapter III),
The Supreme Administrative Court in the Years 1980-1989 (Chapter IV) and The Jurisprudence
of the Supreme Administrative Court in the Years 1980-1989 (Chapter V).
The genesis of the administrative judiciary established in the Polish state at the beginning of
the 1980s has been broadly described in the paper. As it covers the following period: from the
fall of the First Polish Republic and partitions; the Second Polish Republic, including the
functioning of the Supreme Administrative Tribunal (hereinafter: the SAT); after World War
II. The reason for the adoption of such a structure of the work is the presentation of mechanisms
of judicial review of the administration since the period of the partitions, as they had a lasting
impact on the functioning of judicial and administrative control in Poland. Such judiciary,
before the outbreak of World War I, functioned in the Prussian and Austrian partition. In the
Second Polish Republic, the activities of the judiciary were regulated by the Constitution of the
Republic of Poland of 17 March 1921 and the Constitution of the Republic of Poland of
23 April 1935. This resulted in the establishment of the SAT that existed in the years 1922-
1939. The experience and tradition of the SAT, in turn, influenced discussions about the
administrative judiciary in the Polish state after 1944, especially when the SAC was established.
The first chapter of the paper concerns the issue of the administrative judiciary in the First
Polish Republic until the fall of the Polish state in 1939. The next chapter of the work discusses
the issues of the administrative judiciary in Poland from 1944 to 1980, i.e. from the time when
the so-called People Power was formed, to the establishment of the SAC. First of all, this
chapter focuses on the issue of judicial review over administrative decisions in the context of
the then state (constitutional) law, followed by a detailed presentation of attempts to establish
SAT in post-war conditions. The next part of the chapter examines the issue of the
administrative judiciary in the Polish People's Republic after 1956. Therefore, the concepts of
establishing a judicial review of administration in the context of the functioning of the
administration in the socialist state were discussed. The last part of the chapter concerns the
legislative work of the Sejm of the Polish People's Republic of the 7th term (1976-1980), which
concerned the amendment of the Code of Administrative Procedure and the establishment of
the SAC.
Chapter III is devoted to the issues of the administrative judiciary in the Soviet state and other
European socialist countries. Its inclusion in the work resulted, inter alia, from the fact that
after 1944, the Polish state system was modelled on that of the Soviet system. It should be noted
that the various forms and mechanisms of judicial review of administrative decisions that
existed in the USSR or other European socialist countries were an argument in favor of
establishing administrative courts in the Polish People's Republic. Chapter IV concerns the
structural organization of the SAC in the years 1980-1989. It discusses issues such as the SAC
system, proceedings before the SAC, the political role of the SAC in relation to the main state
authorities of the Polish People's Republic, the role of the SAC in relation to the Constitutional
Tribunal, the State Tribunal and the Commissioner for Human Rights. The last chapter is
devoted to issues related to the jurisprudence of the SAC in 1980-1989. It contains a general
description of the jurisprudence, together with the number of complaints filed with the SAC
and an analysis of the jurisprudence in terms of its impact on the standards of administrative
proceedings, administrative court proceedings, and the degree of the legal protection of Polish
citizens.
The caesura of the subject matter dealt with in the work is defined by the year 1989. This is
related to the assumption that with the beginning of the then political changes in the Polish
state, also the concept and political role of the administrative judiciary has transformed. The
SAC was established and functioned until 1989, i.e. under the conditions of the socialist state
system, in which the courts were part of the concept of single state authority. As a result, the
courts were subordinate to the supreme state authorities and political factors. After 1989, the
SAC, and the administrative judiciary, changed its role, becoming a fundamental element in the
existence and functioning of a democratic state of law. Therefore, the fate of the SAC after
1989 requires a separate study.
