Zagadnienie kompensacji w procesie karnym, tj. naprawienia szkody wyrządzonej przestępstwem, ma długą i zmienną historię, a w ostatnich dziesięcioleciach stało się przedmiotem szczególnego zainteresowania nauki prawa i postępowania karnego. Coraz częściej dostrzega się, że interesy pokrzywdzonego związane z naprawieniem wyrządzonych mu szkód oraz zadośćuczynieniem jego krzywdzie odgrywają rolę pierwszoplanową przy zaprowadzaniu sprawiedliwości, naruszonej poprzez popełnienie przestępstwa. Analiza historyczna i komparatystyczna przedmiotowego zagadnienia dowodzi, że stosunek do pokrzywdzonego i kompensacji na jego rzecz wyznaczał kolejne fazy rozwoju historycznego procesu karnego i jest czynnikiem różnicującym systemy procesu karnego w poszczególnych krajach kontynentalnego kręgu kultury prawnej i common law. W polskim prawie i postępowaniu karnym zagadnienia kompensacji zyskały na znaczeniu wraz z wyodrębnieniem w 2015 roku kategorii środków kompensacyjnych jako środków reakcji na przestępstwo, pośród których wiodącą rolę odgrywa obowiązek naprawienia szkody z art. 46 §1 KK. Instytucja ta ma charakter mieszany, materialno-procesowy, przy czym w aspekcie materialnym jest to środek cywilnoprawny. Z orzekaniem tego obowiązku związany jest szereg problemów prawnych i proceduralnych, niemniej kluczową wadą tej instytucji jest jej względny charakter, tj. brak jednoznacznego, niezależnego od okoliczności pozamerytorycznych, obowiązku sądu, by obowiązek ten w razie skazania nałożyć na oskarżonego. Obowiązkowi naprawienia szkody towarzyszy szereg innych instytucji mających wspierać kompensację, takich jak mediacja czy państwowa kompensata dla ofiar niektórych czynów zabronionych. Badania praktyki stosowania analizowanej instytucji dowodzą, że zadomowiła się ona w polskim procesie karnym, przy czym ciągle skala jej obecności jest niezadowalająca z perspektywy postulowanego załatwiania kwestii cywilnoprawnych rozliczeń między oskarżonym a pokrzywdzonym w jednym postępowaniu przed sądem. Ogólny obraz instytucji kompensacyjnych pozwala na formułowanie tezy o tym, iż stają się one integralnym elementemmodelu współczesnego procesu karnego w Polsce, a proces ten spełnia funkcję kompensacyjną. Zmiany te zwiastują przewartościowanie paradygmatu procesu karnego, który w coraz mniejszym stopniu rozumiany będzie jako realizacja państwowego prawa karania, a stanie się środkiem rozwiązywania konfliktów społecznych.
The issue of compensation in criminal process, i.e. the redressing of damages caused by a criminal offence in the course of criminal proceedings, has a long and changeable history. In recent decades it has become an object of particular interest of criminal law and criminal proceedingsstudies. It is observed with growing frequency that the victims’ (aggrieved parties’) interests, regarding compensation of pecuniary and non-pecuniary damages that they suffered, play a crucial role in carrying out justice that was compromised by committing a criminal offence. Both historical and comparative analysis of the compensation issue proves that the general attitude toward the aggrieved party and compensation demarcated the consecutive phases of historical development of the criminal process and was a factor differentiating national systems of criminal process in both continental and common law jurisdictions. In Polish criminal law and proceedings compensation has gained its significance in 2015 with the introduction of a category of compensatory measures,as one of the categories of measures of reaction towards a criminal offence in criminal sentencing. Among them, the compensation order defined in article 46 § 1 of the Criminal Code has a leading role. This institution has a mixed character, joining both material and procedural aspects, however in the material aspect it is a civil lawinstitution. Many legal and procedural problems stem from the application of this compensatory measure, but its major defect lies in its relative, inconclusive character, i.e. the lack of a straightforward duty of the court to apply this measure in case of conviction. The compensation order is accompanied by many other institutions that support the compensation interests, like mediation or state compensation for victims of crimes. The empirical research regarding courts’ practice of application of the aforementioned compensation order shows that it has made its way into the criminal process, but the scale of its presence is still unsatisfactory in the light of a postulate to deal with both criminal and civil repercussions of a case between the defendant and the aggrieved party in a single court trial. The general image of compensation institutions of criminal law confirms their status as becoming an integral element of the model of contemporary criminal process in Poland, and this very process serves the compensatory function. These changes foreshadow the revaluation of a criminal process paradigm, that will be understood less as a mean to execute the state’s ius puniendi and more as a forum to resolve social conflicts.
