In the late antique West, the majority of the Nicenes was ruled by a relatively small group of
the Homoians. These two doctrinal strands transformed into two distinct churches which
fundamentally disagree on the nature of the Divine Trinity. The borders between them,
however, were never impenetrable. During the whole time of their coexistence individuals
and groups were changing their ecclesiastical affiliation. This dissertation examines these
conversions in a wide context of religious, social, cultural, and political transformations from
the demise of the Roman imperial power in the West up to the beginning of the seventh
century.
The thesis consists of five chapters. It opens with a chapter on the conversion of the
Goths to Christianity in the fourth and fifth centuries. I offer a new interpretation of this
process that puts more emphasis on the role of the fifth-century Roman Homoian
communities in Illyricum and I challenge the widespread view that the work of Bishop
Wulfila among the Goths on the Danube was of a distinctively ethnic character.
Chapter Two is devoted to Nicene-Homoian conversions in Italy under the
Ostrogothic rule. In its first part, I cover the religious history of the Ostrogoths from the fall
of the Hunnic empire to the war with Odoacer (489–492). The purpose of this discussion is to
gain a better understanding of the nature of Gothic Homoian Christianity in Italy in its
relation to the Nicene church. Then I discuss conversions in Italy during the Amal reign,
especially in the context of religious tolerance which was an important aspect of the politics
and ideology of power embraced by Theoderic the Great and his successors. In the second
part of the chapter, I examine conversions that were taking place during the Gothic wars
(535–54) and in their aftermath.
Despite the victory in the Gothic wars, Emperor Justinian did not control all of Italy.
Many territories in the Italian peninsula were seized by the Lombards who crossed the Alps in
568. The Lombards were exposed to the influences from both the Nicene and the Homoian
church and their leaders wavered on whether they should unambiguously support one of
them. Their hesitation led to characteristically non-sectarian politics and created an
environment in which Nicene and Homoian communities could still relatively freely compete
for new members. I discuss these developments in Chapter Three.
Chapter Four focuses on Vandal Africa. The African evidence, unlike that from other
regions, emphasizes the problem of violence and coercion in the relations between Nicenes
and Homoians. I demonstrate, however, that persecutions and brutality were only one, and not
necessarily prevalent, aspect of the Nicene-Homoian relationship in Africa. In particular, I
focus on the rich tradition of intellectual debating between the members of opposite doctrinal
sides and on how wealth and political power allowed Homoians to gain new believers without
coercion. In the last section of the chapter, I study how the conditions for Nicene-Homoian
conversions changed during and after the East Roman conquest of the Vandal kingdom (535–
536) as well as how the society of Africa under the East Roman rule dealt with its NiceneHomoian and Vandal past.
In the fifth chapter, I study several political entities that came into being in the
macroregion of Gaul and Hispania. I compare how Nicene-Homoian conversions were used
by different rulers to legitimize their power and build up its spiritual authority in the eyes of
their subjects but also the role it played in the diplomatic relationships between the competing
states. In contrast to Italy and Africa, the demise of Homoian Christianity was caused by the
internal political transformations in the kingdoms of the Visigoths, Franks, and Burgundians,
and not by the East Roman conquest. I paid particular attention to the official, general
conversion of the kingdom of the Visigoths in Hispania orchestrated by King Reccared and I
emphasized its unique character in the history of the late antique West.
In the conclusion, I draw together the themes of the dissertation in order to underscore
that the focus on Nicene-Homoian relations allows for a new interpretation of the religious,
social, and political history of the successor kingdoms. It posits Christian diversity as one of
the crucial experiences of post-Roman Western societies and thus challenges the traditional
view of the period as the rise of united yet wildly intolerant and rigid Christendom.
Na późnoantycznym Zachodzie rozwinęły się dwa nurty doktrynalne – nicejski
i homejski, które fundamentalnie nie zgadzały się w kwestii nauki o Trójcy Świętej.
W trakcie V w. przekształciły się w dwie organizacje kościelne, ale granice między nimi
nigdy nie były całkowicie szczelne. Przez cały okres ich wspólnej egzystencji zarówno
jednostki, jak i grupy, zmieniały swoją kościelną przynależność. Tematem tej rozprawy są
właśnie te konwersje ujęte w szerokim kontekście religijnych, społecznych, kulturalnych
i politycznych przemian w okresie od upadku władzy rzymskiej na Zachodzie po początki VII
wieku.
Rozprawa składa się z pięciu rozdziałów. Otwiera ją rozdział o konwersji Gotów na
chrześcijaństwo w IV i V w. Proponuję w nim nową interpretację tego procesu, która kładzie
większy nacisk na rolę V-wiecznych rzymskich wspólnot homejskich w Illyricum. Rozdział
drugi poświęcony jest konwersjom nicejsko-homejskim w Italii rządzonej przez Ostrogotów.
W jego pierwszej części zajmuję się religijną historią Ostrogotów od upadku imperium
huńskiego po wojnę z Odoakrem. Celem tego opracowanie jest lepsze uchwycenie natury
homejskiego chrześcijaństwa Gotów w Italii i jego relacji do Kościoła nicejskiego. Następnie
zajmuję się konwersjami w Italii w czasach rządów Amalów, zwłaszcza w kontekście
religijnej tolerancji, która była jednym z najważniejszych aspektów polityki i ideologii
Teodoryka Wielkiego i jego następców. W drugiej części rozdziału badam natomiast
konwersje, które miały miejsce w zmienionych warunkach wojen gockich i restytucji władzy
rzymskiej w Italii w czasach Justyniana.
Pomimo swojego zwycięstwa w wojnach gockich Justynian nie kontrolował całej
Italii. Wiele terytoriów na półwyspie zostało opanowanych przez Longobardów, którzy
przekroczyli Alpy w 568 r. Zarówno chrześcijaństwo nicejskie, jak i homejskie, znajdowało
popleczników wśród Longobardów, ale ich władcy wahali się, której doktrynie powinni
udzielić jednoznacznego politycznego wsparcia. Ich niezdecydowanie stworzyło środowisko,
w którym wspólnoty nicejskie i homejskie mogły stosunkowo swobodnie rywalizować
o nowych członków. Tym procesom przyglądam się w rozdziale trzecim.
Rozdział czwarty dotyczy wandalskiej Afryki. Źródła afrykańskie, w odróżnieniu od
tych z innych regionów, podkreślają problem przemocy i przymusu w relacjach między
nicejczykami i homejczykami. W rozdziale pokazuję jednak, że prześladowania i przemoc
były tylko jednym i niekoniecznie najważniejszym aspektem relacji nicejsko-homejskich
w Afryce. W szczególności skupiam się na bogatej tradycji debat pomiędzy
przedstawicielami różnych pozycji doktrynalnych oraz na tym, w jaki sposób bogactwo
i władza polityczna pozwalały homejczykom zdobywać nowych wyznawców bez stosowania
przymusu. W drugiej części rozdziału badam jak warunki nicejsko-homejskich konwersji
zmieniły się podczas wojen z Justynianem i po bizantyńskim podboju oraz w jaki sposób
społeczeństwo Afryki na nowo rządzone przez cesarza radziło sobie ze swoją homejską
i wandalską przeszłością.
W rozdziale piątym zajmuję się grupą organizmów politycznych, które powstały
w makroregionie Galii i Hiszpanii. Porównuję w jaki sposób nicejsko-homejske konwersje
były używane przez różnych władców do legitymizacji władzy i budowy jej duchowego
autorytetu. Badam również jaką rolę pełniły w relacjach dyplomatycznych pomiędzy
rywalizującymi królestwami. W przeciwieństwie do Italii i Afryki, koniec chrześcijaństwa
homejskiego w Galii i Hiszpanii nie został przyspieszony przez rzymską „rekonkwistę”, ale
był spowodowany wewnętrznymi przemianami w królestwach Wizygotów, Swebów,
Burgundów i Franków. Szczególną uwagę poświęciłam oficjalnej konwersji całego królestwa
Wizygotów w Hiszpanii przeprowadzonej przez króla Rekkareda podkreślając jej unikatowy
charakter w historii późnoantycznego Zachodu.
W podsumowaniu zbieram różne wątki omówione w rozprawie, aby pokazać w jaki
sposób spojrzenie na historię późnoantycznego Zachodu przez pryzmat relacji nicejskohomejskich pozwala nam ująć na nowo religijne, społeczne i polityczne przemiany, którym
ulegał. Różnorodność chrześcijańska staje się tym samym jednym z najistotniejszych
doświadczeń porzymskich społeczeństw na Zachodzie, co podważa tradycyjne interpretacje
tego okresu jako rozwoju jednolitego, ale głęboko nietolerancyjnego i sztywnego
chrześcijaństwa.
