Celem rozprawy jest odpowiedź na trzy kluczowe pytania: 1) jak definiować schole dla Sparty
epoki klasycznej?; 2) ile czasu wolnego mieli Spartanie i Spartanki na kolejnych etapach
życia?; 3) jak Spartanie i Spartanki spędzali czas wolny?
Są im poświęcone kolejne części pracy. W części pierwszej przekonuję, że terminy
schole („czas wolny”) i ascholia („praca”) należy definiować dla Sparty inaczej niż dla innych
wspólnot greckich. Wynika to stąd, że wszyscy obywatele Sparty jako właściciele
przynoszących odpowiednie zyski majątków ziemskich (kleroi) nie musieli, a nawet nie mogli,
podejmować się pracy zarobkowej; ci, których los zmusił do podjęcia pracy zarobkowej, a więc
rezygnacji ze specyficznie spartańskiego stylu życia (diaita), tracili pełne prawa obywatelskie.
Wedle greckich wyobrażeń Spartanie mieli zatem wszelkie podstawy do tego, aby wieść godny
arystokraty tryb życia, którego istotą było używanie czasu wolnego. Tylko do pewnego stopnia.
Każdy obywatel był bowiem zobowiązany do wypełniania obowiązków (ponoi) na rzecz
wspólnoty. Owe ponoi były dwojakiego rodzaju: jedne służyły przede wszystkim wojnie;
drugie były związane ze służbą publiczną (to demosion), nie tylko o charakterze wojskowym.
Na tej podstawie, wychodząc od twierdzeń Arystotelesa na temat spartańskich ascholia i schole,
zaproponowałem następującą definicję „pracy”: na ascholia składały się aktywności, które
służyły wojnie i inne aktywności publiczne, które służyły wspólnocie. Jest to definicja, która
obejmuje ogół życia Spartan, ale należy naturalnie pamiętać, że na poszczególnych etapach
życia Spartanie „pracowali” w inny sposób. Przejawiało się to na dwóch płaszczyznach: po
pierwsze na różnych etapach życia Spartanie podejmowali na ogół inne aktywności w ramach
ascholia, po drugie nacisk na sprawy wojskowe albo na (inne) sprawy publiczne był rozkładany
inaczej w zależności od wieku. Właściwe dla Greków postrzeganie czasu wolnego jako
przeciwieństwa pracy oznacza, że w warunkach spartańskich schole powinno się rozumieć jako
aktywności, które służyły pokojowi i aktywności prywatne, które służyły jednostce.
Przeciwstawianie pracy i czasu wolnego nie oznacza jednak, że konkretne aktywności, które na
podstawie zaproponowanych definicji należałoby przyporządkować do ascholia, nie mogły
przynależeć w innym kontekście także do schole. Wynika to z przenikania się sfer ascholia i
schole, choć nie w każdym przypadku. W praktyce tam, gdzie więcej wojny i państwa, należy
mówić o ascholia, zaś tam, gdzie dominują aktywności niezwiązane koniecznie z wojną i
potrzeby prywatne, mamy do czynienia prawdopodobnie ze schole.
W przypadku Spartanek sytuacja wyglądała o tyle podobnie, że nie musiały pracować
zarobkowo, a państwo wymagało od nich wypełniania określonych obowiązków. Obowiązki te
były jednak wedle naszych źródeł ograniczone wyłącznie do spraw związanych z płodzeniem
dzieci (teknopoiia) i wychowywaniem potomstwa. Państwo nie oczekiwało od Spartanek
podejmowania żadnych innych codziennych aktywności. W zakres schole wchodziły zatem
aktywności (niekoniecznie wszystkie), które nie były związane z tymi aspektami życia kobiet.
Celem, który stawiam sobie w drugiej części pracy, jest oszacowanie, na ile
czasochłonne mogły być konkretne zajęcia w ramach ascholia, aby móc określić, ile czasu
pozostawało na podejmowanie aktywności w ramach schole. Wszystkie ponoi były rozkładane
w różnym natężeniu w zależności od etapu życia (a także innych zmiennych, które jednak
trudno uwzględniać przy ogólnych opisach). W przypadku mężczyzn okresem wytężonej
aktywności był okres państwowego wychowania (paideia): najmniej „pracy” mieli paides
(chłopcy 7-14 lat); paidiskoi (młodzieńcy 14-20 lat) byli obciążeni największą ilością ponoi w
związku ze zbliżającymi się służbą wojskową i uczestnictwem w życiu publicznym;
„zapracowanie” hebontes (młodzi mężczyźni 20-30 lat) w dalszym ciągu było wysokie. Jednak
po ukończeniu trzydziestego roku życia tryb życia Spartan ulegał jakościowej zmianie, także
na gruncie schole. Podczas gdy życie paides, paidiskoi i hebontes stało raczej po stronie
ascholia, życie przeciętnych andres (mężczyźni 30-60 lat) charakteryzowało się obfitością
czasu wolnego. W związku z niewielką ilością obowiązków, które państwo nakładało na ogół
andres, a także z tej przyczyny, że w przypadku andres słyszymy o konkretnych
aktywnościach, a nie o ogólnych stwierdzeniach charakterystycznych dla sposobu opisywania
diaity młodzieży, możliwe było przeprowadzenie konkretnych wyliczeń. Z moich obliczeń
wynika, że andres poświęcali na ascholia każdego dnia średnio 30-35%, zaś na schole 65-70%
czasu, w którym słońce oświetlało ziemię (wielkości te zmieniały się zależnie od pory roku).
W przypadku gerontes (mężczyźni powyżej 60 roku życia) ilość czasu wolnego była jeszcze
większa, a proporcje odpowiednio wynosiły około 20 do 80%.
Jeśli idzie o kobiety, nie jesteśmy w stanie powiedzieć za wiele z powodu skromnej
bazy źródłowej. Niemniej na podstawie wzmianek na temat nieuporządkowanego (ataktos)
sposobu życia kobiet i właściwemu im rzekomego niezdyscyplinowania (anesis) można
wnosić, że Spartanki nie tylko miały dużo czasu wolnego, ale także że miały tego czasu więcej
niż mężczyźni.
Same te ustalenia wystarczą, jak sądzę, aby zakwestionować dwa rozpowszechnione na
temat Sparty sądy: o szczególnym zmilitaryzowaniu spartańskiego społeczeństwa oraz
wyjątkowym jak na warunki greckie prymacie państwa w życiu jednostki. Jestem przekonany,
że twierdzenia te mogą być adekwatne wyłącznie dla okresu, w którym Spartanie przechodzili
państwowe wychowanie. Andres i gerontes mieli dużo czasu, aby zajmować się swoimi
sprawami. Analiza form spędzania czasu wolnego stanowi kolejny dowód na poparcie tezy o
dalece bardziej różnorodnym niż się na ogół sądzi trybie życia Spartan. Jest temu poświęcona
ostatnia część pracy.
Część trzecia składa się z siedmiu rozdziałów. W rozdziale pierwszym kwestionuję
pogląd o niewielkim znaczeniu życia rodzinnego w Sparcie; w rozdziale drugim opisuję
okoliczności, w jakich powstały dwa sprzeczne poglądy na temat spartańskiego życia
pozamałżeńskiego: o braku cudzołóstwa w Sparcie i o rzekomej rozwiązłości (akolasia)
Spartanek; rozdział trzeci wyjaśnia przyczyny popularności miłości do chłopców (eros
paidikos) pośród homoioi; w rozdziale czwartym przekonuję, że wbrew wyobrażeniom o
surowości spartańskich posiłków publicznych (syssitia) Spartanie mieli wszelkie możliwości i
środki, aby dobrze się bawić na syssitiach i to zresztą robili; rozdziały piąty i szósty poruszają
tematykę sportową (choć nie tylko): najpierw zawodów gymnicznych, a następnie hippicznych
z próbą wyjaśnienia, dlaczego Spartanie poświęcali im wiele czasu i środków (zwłaszcza w
przypadku hodowli koni wyścigowych) mimo ambiwalentnej, a niekiedy wrogiej postawy
państwa; wreszcie w rozdziale siódmym wyjaśniam, dlaczego Spartanie mieli sławę świetnych
myśliwych, a lakońskie psy – najlepszych ogarów w Grecji.
Zajęcia te dowodzą, że Sparta, zgodnie z podnoszonymi w ostatnich latach głosami, w
wielu aspektach była podobna do innych greckich wspólnot. To, jak Spartanie spędzali czas
wolny, nie różniło się w ogólnych ramach od greckich „standardów”. Diaita na gruncie schole
stawiała zatem Spartan w jednym rzędzie z innymi Grekami. Tym, co wyróżniało styl życia
Spartan, była więc ascholia. Inaczej było ze Spartankami. Wyjątkowy na skalę ogólnogrecką
był nie tylko zwyczaj, że w ramach ascholia były zobowiązane do ćwiczeń fizycznych, ale
także sposób, w jaki niektóre z nich, przekraczając niekiedy granice wyznaczone dla mężczyzn
i kobiet, spędzały schole.
The aim of this dissertation is to answer three key questions: (1) how should the term schole be
defined in the context of classical Sparta?, (2) how much leisure time were Spartan men and
women able to spend at subsequent stages of their lives?, (3) in what ways did Spartan men and
women spend their leisure time?
The work is divided into three parts. In the first part, I attempt to prove that the terms
schole (“leisure”) and ascholia (“work”) should be defined differently for Sparta than for other
Greek communities. This is due to the fact that as owners of profitable land estates (kleroi),
Spartan citizens had no need to undertake paid work. Spartans, who were forced to undertake
paid work, and thus to give up the specific Spartan lifestyle (diaita), were those who had lost
their rights as citizens. According to Greek “standards”, the Spartans therefore had every right
to lead an aristocratic way of life, the essence of which was to enjoy their schole, however, only
to a certain extent. Every Spartan citizen was obliged to fulfill certain duties (ponoi) for the
community. These ponoi were twofold: some were primarily related to warfare, whereas other
duties were related to public service (to demosion) other than of a military nature. On this basis,
beginning with Aristotle’s assertions regarding the Spartan’s ascholia and schole, I proposed
the following definition of the term “work” for Sparta: ascholia consisted of activities that
involved preparations to warfare and other public activities that served the community. This
definition covers the entire lifetimes of the Spartans, but it should be remembered that at
subsequent stages of their lives Spartans “worked” in different ways. This manifested itself on
two levels: firstly, at various stages of their lives, Spartans generally undertook other activities
within ascholia; secondly, the emphasis on military matters or other public affairs was
distributed differently depending on age. Since the Greeks regarded leisure as the opposite of
work, I believe within the context of the Spartan lifestyle, schole should be understood as
activities directed towards relaxation during a peace and private activities that served the
individual. However, at the same time, this opposition between leisure and work does not mean
that specific activities which on the basis of the proposed definitions should be assigned to
ascholia, could not belong to schole in another context. This is due to the interpenetration of
the encompassing spheres of schole and ascholia, although not in every case. In practice, when
the specific activity refer more to warfare and state affairs, one should speak about ascholia,
and where activities that were not necessarily related to warfare and more personal needs
prevailed, one should most likely use the term schole.
In the case of Spartan women, the situation was similar as they also were not required
to work for a living, although they were required by the state to fulfill certain obligations.
However, according to varying sources, these obligations were limited only to matters related
to childbirth (teknopoiia) and rearing children. The state did not require Spartan women to
undertake any other daily activities. Thus, schole included activities (not necessarily all) that
were not related to these aspects of women’s lives.
The aim of the second part of the thesis is to estimate how time-consuming specific
activities within ascholia were, to determine how much time was left to undertake activities
within schole. All ponoi were distributed in varying degrees depending on the individual’s stage
of life (as well as other variables, which are too complex to be included in general descriptions).
In the case of men, the period of the most intense activity was during their period of state
education (paideia): paides (boys 7-14 years old) were only required to fulfill the least amount
of “work”; paidiskoi (youths 14-20 years old) were subjected to fulfilling the most duties
because of their upcoming military service and participation in public life; hebontes (young
men 20-30 years old) also were required to do much “work”. However, past the age of thirty,
the Spartan men's lifestyle changed qualitatively, also on the basis of schole. While the lives of
paides, paidiskoi and hebontes leaned more towards the side of ascholia, the lives of average
andres (men 30-60 years old) were characterized by an abundance of leisure time. Due to the
small amount of ponoi that the state imposed on all men, and for the reason that in the case of
andres there are references regarding specific activities, and not about general statements which
were characteristic descriptions of young people’s diaita, it was possible to make some
calculations. My calculations show that for activities within ascholia, the andres spent circa 30-
35% of their time, and for schole related activities 65-70% of their time between sunrise and
sunset (these values changed depending on the season of the year). In the case of gerontes (men
over 60) the amount of leisure time was even greater, and the proportions were circa 20 to 80%
respectively.
Because of the sparse amount of source material available, it is difficult to draw more
definite conclusions regarding women. Nevertheless, based on mentions about the disordered
(ataktos) way of life of Spartan women and their alleged lack of discipline (anesis), it can be
concluded that Spartan women not only had much leisure time but far more than Spartan men.
I believe these findings alone are enough to bring in to question two widespread views
on Sparta: first, the particular way of militarization of Spartan society and second, the great
primacy of the state in the lives of all citizens. I believe such claims are only applicable for the
period in which the Spartans underwent their state education. Whereas, andres and gerontes
had much free time to spend on their own, private affairs. The analysis of leisure time activities
in the third part of the dissertation provides more evidence to support the thesis of a much more
diverse Spartan lifestyle than is generally regarded.
The third section consists of seven chapters. In chapter one, I question the view of the
small importance placed on family life in Sparta; in chapter two, I describe the circumstances
in which two conflicting views regarding Spartan extramarital life arose: specifically about the
lack of adultery (moicheia) in Sparta and about the alleged promiscuity (akolasia) of Spartan
women; the third chapter explains the reasons for the popularity of love of boys (eros paidikos)
among homoioi (“peers”); in chapter four, I argue that, contrary to the perception regarding the
austerity of Spartan public meals (syssitia) the Spartans had every opportunity and means to
enjoy entertainment during syssitia; chapters five and six raise the subject of sports (not only):
first in regards to the gym competitions, and then hippic activities, with an attempt to explain
why the Spartans spent much time and resources on them (especially in the case of racehorse
breeding) despite the ambivalent and sometimes hostile attitude of the state; finally in chapter
seven I explain why the Spartans acquired fame as being great hunters, and their Laconian dogs
were considered of the best hounds in Greece.
These activities prove that in many respects, Sparta was similar to other Greek
communities. In general, the way in which Spartans spent their leisure time differed little from
so-called Greek “standards”. Therefore, diaita on the grounds of schole placed the Spartans in
line with other Greeks. What made Spartan’s lifestyle special was therefore ascholia. However,
there was a difference in regards to Spartan women. What was unique for Spartan women as
far as normal Greek standards was not only the custom that they were required to do physical
exercise as part of ascholia, but also the way in which some women spent their schole, at times
going beyond the limits set for both men and women.
